นนุ วุตฺติยมปิสทฺทสฺสาตฺถํ วทตา สยญฺเจติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตถา สยมตฺตนี’’ติ นิฆณฺฑุโต สยญฺจ-ตฺตากาเรการาทิญฺจ คยฺหตีตฺยมตฺโถ สมฺภาวียตีติ โจทนมฺปนสิ นิธาย ‘สญฺจ รูป’นฺติ วทนฺโต สาธิปฺปายารุฬฺหํ กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ ปกาเสตุํ ตเถวาหาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ-‘สยญฺเจ’ตฺยาทิ, ‘‘ธนญฺญาตีสุ สํสทฺโท, ตถาตฺตตฺตนิเยสุปี’’ติ นิฆณฺฑุวจนโต ‘ส’นฺติ อตฺตาปิ คยฺหติ, โก โส สทฺทรูปํ สาธารณํ, ‘ส’นฺติ อตฺตนิยมฺปิ, กินฺตํ สทฺทาน มสาธารณํ สทฺทรูปํ, ตถา สติ อตฺตนิยํ รูปํ นามาตฺตสงฺขาตสทฺทสมฺพนฺธีติ อาห-‘สํรูปํ สทฺทานมสาธารณํ รูป’นฺติ, เอตญฺจ อิทนฺตีมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อสาธารณนฺติ อสาธารณํ สทฺทรูปํ, สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกตาย อสาธารณนฺติ รูปํ วิเสสตา สาธารณสฺสาปิ สมฺภโว วุตฺโตเยว นามาติ อาห-‘ทุวิธํ หิ’จฺจาทิ, กินฺตํ สาธารณมสาธารณญฺจรูปนฺติ สามญฺเญน รูปํ นิทฺทิสิตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตมี, สทฺทานนฺติ สาตฺถกนิรตฺถกานํ เยสํเกสญฺจิ สทฺทานํ, ตํตํ สทฺทตฺตาทีหิ เตสํเตสํ พุทฺธ ออิอาทีนํ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, อุภยตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺโถ สงฺคหิโต, เตน สาธารณํ สทฺทรูปมตฺถรูปํ ตถา-สาธารณนฺติ จตุพฺพิธํ สํรูปนฺติ ทสฺเสติ, จตูสุปิ เจเตสฺวสาธารณสฺส สทฺทรูปสฺเสโวปานํ ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, สาธารณรูปพฺยุทาเสนาติ สาธารณรูปสฺส ปริจฺจาเคน, อุปาทิยนฺโต รูปเมว สทฺทสฺสสํ, นาตฺโถติ จ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ, จ สทฺโท ปเนตฺถ ‘อิทํ ทสฺเสตี’ติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สมุจฺจิโนติ, อสาธารณสฺเสโวปาทิยเน การณมาห-‘ตนฺต’มิจฺจาทิ, อิตรนฺติ เย สํเกสญฺจิ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, ปรสฺสาปีติ อญฺญสฺส ยสฺสกสฺสจิ สทฺทสฺสาปิ, อิติ อิทํ, ปติตํ ปสิทฺธํ, เอตฺถ ปน อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อิทํ ยถาวุตฺตํ ปสิทฺธํ ตสฺมา ปุพฺพาจริยปรมฺปรายาคโต ปเทสโต อุปาทิยนฺโตติ ปกตํ, สํสทฺทวิเสสนสามตฺถิเยน อสาธารณรูโปปาทิยเนปิ อสาธารณํ สทฺทรูปเมโวปาทียติ นาสาธารณมตฺถรูปํ… อิมินา วกฺขมานการณตา [ตาย (โปตฺถเก)] วเสนาติ อาห-‘สทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อาสนฺนํ…สทฺทโต สทฺทภาวสา นญฺญตฺตา, วิปริยยโตติ วิปริยาเสน อนาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ, จกฺขุวิสโยปิ หิ อตฺโถ กถํ โสตวิสยสทฺทสฺส น อาสนฺโน สํรูปมฺภวิตุมรหตีติ, การณนฺตรมาห-‘อเหยฺยตฺตาจา’ติอาทิ, อเหยฺยตฺตาติ อปริจฺจชนียตฺตา, อิทมฺปิ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเต การณวจนํ, ตํ สทฺทรูปํ, นิจฺจสมฺพนฺธีติ นิรนฺตรสํโยคี, วิปริยยโตติ เหยฺยตฺตา, ตถาหิจฺจาทินา อตฺถสฺส เหยฺยตฺตํ โพเธติ, อปรํ การณมาห-‘อสาธารณญฺจ รูปํ’ตฺยาทินา, สาธารโณ ปริยาย สทฺทานํ, ปจฺเจตพฺพตฺตาติ วิญฺญาตพฺพตฺตา, อิทานิ การณตฺตยํ สโมธาเนตฺวา อิเมหิ การเณหิ รูปเมว สทฺทสฺส สํนาม, นาตฺโถติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตเทว’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตเทวนฺติ ยสฺมา เอวํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ, สรูปปฺปธาเนติ ‘‘โคสฺสา วง’’ (1-32) ตฺยาโท โคสฺสาตฺยาทิเก สรูปปฺปธาเนฯ

25. นฺตุ

นฺตุสุติยา ชนฺตฺวาทีนมฺปิ ‘‘นฺตนฺตูนํนฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ (2-215) ตฺยาทินา คหณปฺปสงฺเค ชาติยมภิปฺปสงฺคพาธนตฺถํ พฺยตฺติยํ วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธีนมุปาทานตฺตมิทมารทฺธํ ‘‘วนฺตฺววณฺณา’’ (4-79) ‘‘ตเมตฺถสฺสตฺตีติ มนฺตุ’’ (4-78) ‘‘กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี’’ (5-55) ติ วิหิตา วนฺตฺวาทโย นามฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปริภาสาธิกาโร สมตฺโตฯ

สรโลปาทิ วณฺณนา